←Projektliste

Mia Kallen
Körper unter Tage: Männlichkeitsbilder im Werk von Horst de Marées

Drucke von fünf Digitalisaten von Horst de Marées’ Zeichnungen und Aquarellen / Prints of five digital copies by Horst de Marées’ drawings and watercolors / Druki pięciu cyfrowych kopii dzieł Horsta de Marées

(DE) Das künstlerisch-dokumentarische Forschungsprojekt beschäftigt sich mit der Bildsprache und Lebensgeschichte des Künstlers Horst de Marées (1896–1988). Ausgangspunkt war eine Arbeit, die zwei männlich gelesene Figuren in körperlicher Aktion zeigt. Dieses Bild sowie weitere vergleichbare Werke werfen Fragen auf nach der Darstellung von Männlichkeit, nach Körperlichkeit und nach dem Verhältnis von Nähe, Geste und Intimität im visuellen Raum.

Horst de Marées stammt aus einer Künstler:innenfamilie und wurde in Weimar geboren. Nach dem Ersten Weltkrieg absolvierte er eine akademische Ausbildung in Weimar und München, und arbeitete unter anderem in Florenz. Sowohl im Nationalsozialismus als auch in der DDR geriet sein Werk in Konflikt mit kulturpolitischen Erwartungen. 1937 wurden seine Werke im Zuge der nationalsozialistischen Diffamierungs-Aktion „Entartete Kunst“ entfernt.

Die hier ausgestellten Werke stammen aus einer Werkphase der frühen 1950er Jahre, in der sich de Marées dem Thema der körperlich arbeitenden männlichen Figur widmete, unter anderem im Kontext des Kalibergbaus in Thüringen. Als einer der ersten Künstler besucht er den Bergbau. Anders als viele zeitgenössische Darstellungen von Arbeitern folgen diese Bilder keiner heroischen oder propagandistischen Rhetorik. Stattdessen stehen Figuren isoliert im Bildraum, oft ohne Werkzeuge oder Handlungszusammenhang (mit Ausnahme einer Serie von Gouachen). Die Proportionen, insbesondere die häufig betonten Körper im Verhältnis zu kleineren Köpfen, führten damals zu offizieller Kritik, in der de Marées eine vermeintlich „geistlose“ Darstellung des Arbeiters vorgeworfen wurde. Die Arbeiten, die im Kalibergbau entstanden sind, wurden nur selten öffentlich gezeigt.

Im Rahmen der heutigen Betrachtung können diese Bilder auch im Hinblick auf alternative Männlichkeitsentwürfe betrachtet werden. Ohne explizit queere Zuschreibungen zu behaupten, ermöglichen sie Überlegungen zur Darstellung von Körpern jenseits funktionaler oder identitärer Eindeutigkeit. Die distanzierte Anordnung der Figuren, das Fehlen emotionaler Interaktion und die gleichzeitige körperliche Präsenz schaffen Räume, in denen Fragen nach Intimität, Zuschreibung und Sichtbarkeit verhandelt werden.

Horst de Marées künstlerische Arbeiten

Die ausgestellten Werke des Malers Horst de Marées (1896–1988) zeigen männlich gelesene Figuren in kraftvollen Posen, oft halbnackt, frontal, isoliert. Sie entstammen einer Werkphase, in der de Marées sich mit dem Kalibergbau in Thüringen beschäftigte. In der DDR wurde diese Serie mit deutlicher Kritik bedacht: Die Figuren seien übermäßig körperlich, entindividualisiert: muskelbepackt, mit übergroßen Händen und kleinem Kopf.^[1]

De Marées’ Männer stehen im Bildraum ohne narrative Rahmung. Ihre Kleidung deutet Arbeit an, doch der Kontext bleibt leer. Die Körper sind präsent als Linien, Volumen, Spannungen, nicht als Subjekte. In dieser Reduktion entsteht ein Raum zwischen Sichtbarkeit und Bedeutungsentzug, zwischen typisierter Männlichkeit und ihrer Auflösung.

Die Paarstellungen in den Werken thematisieren eine Nähe, die weder als kollektive Solidarität noch als intime Beziehung lesbar ist. Zwischen den Figuren entsteht ein Spannungsfeld, das Intimität eher andeutet als ausdrückt. Der Raum zwischen den Körpern wird zum Ort, an dem Zuschreibung, Erwartung und Unsicherheit zirkulieren, ohne aufgelöst zu werden.

Die Aktstudien zeigen männliche Körper in Posen, die von der physischen Realität körperlicher Arbeit weit entfernt sind. Ihre Bewegungen erinnern eher an Tanz als an Arbeit. Damit irritieren sie tradierte Vorstellungen des „arbeitenden Körpers“ und öffnen Potenziale für Lesarten, die jenseits hegemonialer Männlichkeitsentwürfe liegen. Die Exponate laden dazu ein, über die Darstellung männlicher Körper im Spannungsfeld von Arbeit, Intimität und Form nachzudenken, über das, was sichtbar wird, wenn sich Bedeutung entzieht.

Gleichzeitig verweisen die Exponate auf die Grenzen der Interpretation: Es gibt keine Belege für eine queere Selbstpositionierung von Horst de Marées. Die Lesbarkeit queerer Codierungen ergibt sich hier nicht aus der Intention, sondern aus der formalen Offenheit der Bilder und der Frage, was sie mit uns als Betrachtenden machen.

(EN) Bodies Underground: Images of Masculinity in the Work of Horst de Marées

This artistic-documentary research project deals with the visual language and life story of artist Horst de Marées (1896–1988). The starting point was a work depicting two male figures in physical action. This image, as well as other comparable works, raises questions about the representation of masculinity, physicality, and the relationship between closeness, gesture, and intimacy in visual space.

Horst de Marées came from a family of artists and was born in Weimar. After World War I, he completed his academic training in Weimar and Munich and worked in Florence, among other places. Both under National Socialism and in the GDR, his work came into conflict with cultural policy expectations. In 1937, his works were removed as part of the National Socialist defamation campaign “Degenerate Art.”

The works exhibited here date from a phase in the early 1950s when de Marées devoted himself to the theme of male figures engaged in physical labor, including in the context of potash mining in Thuringia. He was one of the first artists to visit the mines. Unlike many contemporary depictions of workers, these images do not follow any heroic or propagandistic rhetoric. Instead, figures stand isolated in the pictorial space, often without tools or context (with the exception of a series of gouaches). The proportions, in particular the frequently emphasized bodies in relation to smaller heads, led to official criticism at the time, with de Marées being accused of a supposedly “spiritless” depiction of the worker. The works created in the potash mines were rarely shown in public.

In today’s context, these images can also be viewed in terms of alternative concepts of masculinity. Without explicitly asserting queer attributions, they allow for reflections on the representation of bodies beyond functional or identitarian unambiguousness. The distanced arrangement of the figures, the absence of emotional interaction, and the simultaneous physical presence create spaces in which questions of intimacy, attribution, and visibility are negotiated.

Horst de Marées’ artistic works

The works of painter Horst de Marées (1896–1988) exhibited show masculine figures in powerful poses, often half-naked, frontal, isolated. They originate from a phase in de Marées’ work in which he focused on potash mining in Thuringia. In the GDR, this series was met with considerable criticism: the figures were said to be overly physical and devoid of individuality, with bulging muscles, oversized hands, and small heads.^[1]

De Marées’ men stand in the pictorial space without any narrative framing. Their clothing suggests work, but the context remains empty. The bodies are present as lines, volumes, tensions, not as subjects. This reduction creates a space between visibility and deprivation of meaning, between typified masculinity and its dissolution.

The pairings in the works address a closeness that can be interpreted neither as collective solidarity nor as an intimate relationship. A field of tension arises between the figures that suggests intimacy rather than expressing it. The space between the bodies becomes a place where attribution, expectation, and uncertainty circulate without being resolved.

The nude studies show male bodies in poses that are far removed from the physical reality of physical labor. Their movements are more reminiscent of dance than work. In doing so, they challenge traditional notions of the “working body” and open up possibilities for interpretations that lie beyond hegemonic concepts of masculinity. The exhibits invite us to reflect on the representation of male bodies in the field of tension between work, intimacy, and form, on what becomes visible when meaning eludes us.

At the same time, the exhibits point to the limits of interpretation: there is no evidence of Horst de Marées positioning himself as queer. The legibility of queer coding here does not arise from intention, but from the formal openness of the images and the question of what they do to us as viewers.

(PL) Ciała pod ziemią: Obrazy męskości w dziełach Horsta de Marées

Ten artystyczno-dokumentalny projekt badawczy zajmuje się symboliką obrazów oraz historią życia artysty Horsta de Maréesa (1896–1988). Punktem wyjścia do tego projektu jest dzieło pokazujące dwie interpretowane jako męskie postacie w akcji. Zarówno to, jak i wiele podobnych dzieł, nasuwa pytania o obrazowaniu męskości, cielesności oraz relacji między bliskością, gestami a intymnością w przestrzeni wizualnej.

Horst de Marées pochodzi z rodziny artystycznej i urodził się w Weimarze. Po pierwszej wojnie światowej ukończył on studia w Monachium i Weimarze, aby następnie podjąć się pracy m.in. we Florencji. Zarówno w czasach narodowego socjalizmu, jak i NRD, jego twórczość była w sprzeczności z kulturowo-politycznymi oczekiwaniami. W 1937 roku w ramach narodowo-socjalistycznej akcji zniesławiającej pod nazwą „Sztuka wynaturzona” (również sztuka zdegenerowana) jego dzieła zostały usunięte.

Wystawiane tutaj obrazy pochodzą z wczesnych lat 50. XX wieku, kiedy to de Marées skupiał się tematyce męskich postaci pracujących fizycznie, m.in. w wydobyciu soli kamiennej w Turyngii. Jako jeden z pierwszych artystów odwiedził on kopalnię. W przeciwieństwie do wielu współczesnych przedstawień robotników, jego obrazy nie posługują się heroiczną lub propagandystyczną retoryką. Zamiast tego, figury de Maréesa są wyizolowane w przestrzeni obrazu, często bez narzędzi lub kontekstu (z wyjątkiem serii gwaszy). Proporcje, przede wszystkim często wyraźnie podkreślone ciała w stosunku do małych głów, spotkały się wówczas z oficjalną krytyką, wedle której oskarżano de Maréesa o rzekomo „bezduszne“ przedstawienie robotnika. Prace, które powstały w kopalni soli kamiennej, bardzo rzadko były wystawiane publicznie.

W ramach dzisiejszych zapatrywań, obrazy te mogą być analizowane także w kontekście alternatywnych projektów męskości. Bez stwierdzania jednoznacznie queerowych cech, pozwalają one na pozbawione funkcjonalnej, czy tożsamościowej jednoznaczności rozważania o przedstawianiu ciał. Zdystansowane ułożenie postaci, brak emocjonalnych interakcji i jednoczesna cielesna obecność tworzą przestrzenie, w których negocjowane są pytania o intymność, atrybucję i reprezentację.

Prace artystyczne Horsta de Maréesa

Wystawiane tu prace malarza Horsta de Maréesa (1896–1988) przedstawiają interpretowane jako męskie postacie w mocnych pozach. Postaci te często są półnagie, wyizolowane i stoją przodem. Pochodzą one z okresu, w którym de Marées zajmował się wydobywaniem soli kamiennej w Turyngii. W NRD seria ta spotkała się z ostrą krytyką: postacie uznano za nadmiernie cielesne i pozbawione indywidualizmu: muskularne, z przerośniętymi dłońmi i małymi głowami.

Mężczyźni De Maréesa stoją w przestrzeni obrazu bez ramy narracyjnej. Ich stroje sugerują pracę, ale dzieło pozbawione jest oprócz tego jakiegokolwiek kontekstu. Ciała są obecne w formie linii, brył, napięć, a nie podmiotów. Z tej redukcji wyłania się przestrzeń między widzialnością a wycofaniem znaczenia, między typizowaną męskością a jej rozpadem.

Pozycje par w dziełach tematyzują bliskość, której nie można interpretować ani jako kolektywnej solidarności, ani jako intymnej relacji. Między postaciami narasta napięcie, które raczej sugeruje niż jednoznacznie wyraża intymność. Przestrzeń między ciałami staje się miejscem, w którym atrybucja, oczekiwanie i niepewność krążą bez rozwiązania.

Akty przedstawiają męskie ciała w pozach dalekich od fizycznej rzeczywistości pracy fizycznej. Ich ruchy bardziej przypominają taniec niż pracę. W ten sposób podważają tradycyjne wyobrażenie „pracującego ciała” i wzbudzają potencjalne interpretacje wykraczające poza hegemoniczne modele męskości.

Eksponaty zapraszają do refleksji nad sposobem przedstawiania męskiego ciała w kontekście napięcia między pracą, intymnością i formą, nad tym, co staje się widoczne, gdy znaczenie zanika.

Eksponaty odnoszą się jednocześnie do granic interpretacji: nie ma dowodów na queerowe samopozycjonowanie się Horsta de Marées. Czytelność queerowych kodów nie wynika tu z intencji, lecz z formalnej otwartości obrazów i pytania o to, w jaki sposób one na nas oddziaływują.